Trung Quốc, Mỹ - Hai lối đi riêng

Trung Quốc đang ở ngã rẽ quan trọng với Kế hoạch 5 năm lần thứ 15, một cột mốc sẽ quyết định liệu nền kinh tế này có thể vượt Mỹ về quy mô GDP và đạt được mục tiêu hiện đại hóa xã hội chủ nghĩa vào năm 2035 hay không. Bắc Kinh xác định tăng trưởng trong giai đoạn tới phải dựa trên đổi mới và công nghệ cao.

Trung Quốc từng đứng ngoài hai cuộc cách mạng công nghiệp đầu tiên và chỉ tận dụng được một phần làn sóng công nghệ thông tin trong cuộc cách mạng thứ ba. Giờ đây, nước này muốn dẫn đầu Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, với thế mạnh trong các ngành chiến lược như xe năng lượng mới (NEV), pin lithium và điện Mặt Trời. Năm 2024, Trung Quốc chiếm hơn 70% sản lượng xe điện toàn cầu, với tổng số 31,4 triệu chiếc lưu hành.

Chiến lược Trí tuệ nhân tạo (AI) được xem là “quyền lực mới” của Trung Quốc, khi nhà nước đầu tư quy mô lớn và tận dụng thị trường dữ liệu nội địa khổng lồ để huấn luyện mô hình. Khác với mô hình ở Thung lũng Silicon, Trung Quốc chọn hướng phát triển mã nguồn mở, giúp đẩy nhanh tốc độ hợp tác và phổ biến công nghệ. Chính phủ Trung Quốc không chỉ đóng vai trò quản lý mà còn là “kiến trúc sư” và “nhà đầu tư” trong lĩnh vực AI. Các địa phương cạnh tranh mạnh mẽ để trở thành trung tâm công nghệ, còn quỹ đầu tư nhà nước ưu tiên mục tiêu chiến lược thay vì lợi nhuận ngắn hạn.

Về năng lượng, Trung Quốc giữ vị thế không thể tranh cãi trong sản xuất xe điện và năng lượng xanh, đồng thời sở hữu hệ thống điện tái tạo phát triển nhanh nhất thế giới. Theo Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia, công suất điện tái tạo lắp đặt đạt 2,09 tỷ kW vào giữa năm 2024. Một ví dụ điển hình là Trang trại điện mặt trời Talatan tại Tây Tạng – công trình lớn nhất thế giới ở vùng núi cao, truyền điện qua đường dây hơn 1.000 dặm tới các thành phố và trung tâm dữ liệu, kết nối mục tiêu AI với chiến lược phát triển bền vững. Bên cạnh đó, Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) đang được Trung Quốc thúc đẩy để trở thành nền tảng của nền kinh tế toàn cầu. Thương mại với các quốc gia đối tác đạt 3.070 tỷ USD năm 2024, tăng 6,2% trong 9 tháng kể từ đầu năm đến nay.

Không giống với Trung Quốc, nước Mỹ lựa chọn một lối đi riêng. Dưới nhiệm kỳ thứ hai, Tổng thống Donald Trump đã đẩy mạnh chủ nghĩa bảo hộ, coi thuế quan và kiểm soát công nghệ là trụ cột của chính sách kinh tế – xã hội. Một số chuyên gia nhận định kỷ nguyên “siêu toàn cầu hóa” kết thúc vào năm 2017, khi ông Donald Trump lần đầu nhậm chức Tổng thống Mỹ.

Đến nay, Tổng thống Trump đã áp đặt hàng loạt mức thuế đối với hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ từ nhiều quốc gia trên thế giới. Ông cho rằng động thái này sẽ thúc đẩy sản xuất trong nước và tạo thêm việc làm cho người Mỹ

Ông Trump khẳng định rằng thuế quan sẽ tăng nguồn thu ngân sách, khuyến khích người dân mua hàng nội địa và thúc đẩy đầu tư trong nước. Bên cạnh đó, ông cũng muốn thu hẹp thâm hụt thương mại của Mỹ – tức là khoảng cách giữa giá trị hàng hóa Mỹ nhập khẩu và xuất khẩu. Tổng thống cho rằng Mỹ đã bị “những kẻ gian lận lợi dụng” và “bị cướp bóc” bởi các quốc gia khác. Ngoài mục đích kinh tế, ông Trump còn sử dụng thuế quan để gây sức ép chính trị. Với quan điểm khác biệt này, quan hệ thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đã liên tục được đẩy lên các nấc thang căng thẳng mới.

Toàn cầu hóa chuyển hướng

Cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung đang khiến nền kinh tế toàn cầu bị chia tách theo khối. Ông Neil Shearing, chuyên gia kinh tế tại Capital Economics, nhận định đây không phải là “sự sụp đổ của toàn cầu hóa” mà là “sự chuyển hướng”. Khối lượng thương mại toàn cầu vẫn ở mức gần kỷ lục, nhưng luồng thương mại đang tái định hình – đặc biệt trong các lĩnh vực nhạy cảm như công nghệ cao, dược phẩm.

Theo Giáo sư Steve Schifferes của Đại học London (Anh), thế kỷ thống trị toàn cầu của Mỹ có thể đang đi đến hồi kết, trong khi không có siêu cường nào khác đủ khả năng thay thế. EU và Trung Quốc là hai ứng cử viên khả thi, nhưng EU dù có quy mô kinh tế ngang Mỹ và Trung Quốc (mỗi bên chiếm khoảng 18% GDP toàn cầu) vẫn là tập hợp các quốc gia có chủ quyền, khó đạt đồng thuận trong những vấn đề chiến lược.

Trung Quốc tuy nổi bật về sản xuất và xuất khẩu, song vẫn đối mặt với bất ổn nội tại: tiêu dùng thấp, thị trường bất động sản suy yếu, nợ công trong khu vực doanh nghiệp nhà nước cao, và hệ thống tài chính còn hạn chế.

Trong khi đó, tại Mỹ, tâm lý hoài nghi toàn cầu hóa và sự thờ ơ với thể chế quốc tế đang đe dọa nền ổn định tài chính thế giới. Ông Schifferes dẫn số liệu cho thấy nợ công Mỹ đã lên tới 38.000 tỷ USD, tương đương 120% GDP năm 2025, và có thể tăng lên 134% vào năm 2035 nếu xu hướng hiện nay tiếp diễn.

Nguy cơ lớn nhất là sự sụp đổ của thị trường trái phiếu Kho bạc Mỹ (US Treasury Bond Market) – nền tảng của hệ thống tài chính toàn cầu, chiếm tới 70% giao dịch tài chính quốc tế. Sự tham gia ồ ạt của các định chế tài chính phi ngân hàng (shadow banking) khiến rủi ro lan truyền mạnh hơn.

Thống đốc Ngân hàng trung ương Anh Andrew Bailey cảnh báo tình hình hiện tại có “những tiếng vang đáng lo ngại của khủng hoảng tài chính 2008”, còn bà Kristalina Georgieva – Tổng giám đốc Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) – nói rằng nỗi lo sụp đổ thị trường tín dụng tư nhân “đôi khi khiến bà mất ngủ vào ban đêm”.

Một rủi ro khác là xung đột trong cuộc chạy đua giành tài nguyên chiến lược như khoáng sản đất hiếm – đầu vào quan trọng cho chip và xe điện. Ông Schifferes cảnh báo “chiến tranh thương mại có thể leo thang thành chiến tranh thực tế”, như từng xảy ra trong thời kỳ chủ nghĩa trọng thương.

Theo ông Neil Shearing, giai đoạn toàn cầu hóa mới không phải là sự sụp đổ của thương mại, mà là thời kỳ mà quyền lực quan trọng hơn quy trình – nơi chính sách thương mại trở thành công cụ ngoại giao, chứ không chỉ là công cụ kinh tế.

Lịch sử cho thấy, sự trở lại của chủ nghĩa trọng thương và cuộc chạy đua giành tài nguyên thường dẫn tới xung đột kéo dài. Trong bối cảnh thế giới hiện nay, các nhà lãnh đạo toàn cầu buộc phải thích nghi nhanh chóng với thực tế mới – nơi niềm tin và sự chắc chắn đang dần bị xói mòn./.

Trà My (Tổng hợp) - TTXVN